De Hellemond
Theater van angst en moraal
De Hellemond is de ingang van de hel, voorgesteld als de gapende bek van een enorm monster, zoals die van een walvis bijvoorbeeld. Middeleeuws theater gebruikte rekwisieten, mechanische apparaten en andere effecten om het publiek bang te maken en de ingang van de hel levendig te dramatiseren.
Het Romeinse theater van de Oudheid raakte in verval onder de christelijke keizers van het late Romeinse Rijk. Voor christenen uit die tijd - en op verschillende tijden en plaatsen sindsdien - was entertainment een zonde. Het theater verdween grotendeels gedurende honderden jaren, maar de heropleving ervan kwam juist door de christenen; zij die het uitwistten, herstelden en gebruikten om het christelijke wereldbeeld te versterken. In Italië schreef Jacopone da Todi in 1236 de Laude Drammatiche, en de praktijk van Liturgisch Drama en Heilige Voorstelling begon zich te verspreiden over Europa als de "Mysteries". Deze theatrale vormen werden gerealiseerd door de Confraterniteiten, die uitsluitend en alleen heilige onderwerpen uit de Bijbel of de Evangeliën opvoerden. De voorstellingen vonden plaats in kerken of op kerkhoven of stadspleinen, met houten, tijdelijke structuren. Voorstellingen vonden alleen plaats met Kerstmis, Pasen of op heiligendagen. De katholieke kerk gebruikte het theater als middel om het katholicisme te verspreiden, maar ook als instrument voor angst en moraal.
Een veel voorkomend onderwerp in Noord-Europa is de Hellemond. Op de schilderkunst, in de beeldhouwkunst en in miniaturen van handschriften werd het beeld van de poorten van de hel vaak afgebeeld. De Hellemond is hoogstwaarschijnlijk een verwijzing naar Leviathan, de monsterwalvis of zeeslang (vertaald uit het Hebreeuws, Job 41:1, 'slingerend dier'). De mond van de hel wordt vergeleken met de mond van een walvis - een mond van een verschrikkelijk en angstaanjagend dier. Het dier is ontleend aan bijbelverhalen en sleurt de mens, geleid door duivels, mee in de buik, in de ingewanden van het walvisdier. De mens kan nooit meer terugkeren en moet zijn leven lang verdoemd achterblijven.
In heilige voorstellingen, zoals die van Caedmon in het begin van de 11e eeuw en later in Mysteriespelen zoals de Passie van Valenciennes (1547) en het Paasdrama van Luzern (1583), werden de poorten van de hel op dramatische wijze voorgesteld om angst te zaaien en moraal af te dwingen. In deze drama's werd de Hellemond voorgesteld door scenische elementen die op de "playne" (vlakte) waren geplaatst, zodat de duivels die uit de hel kwamen rond de "plateas" (de belangrijkste speelterreinen) liepen alvorens Eva te benaderen voor verleiding. In Valenciennes staan de Herenhuizen (F.02) op een rij, links de poort van het Paradijs en uiterst rechts een gevangenis en de Hel. Achter de gevangenis is er vuur en een martelplaats, terwijl vooraan het hoofd van een verschrikkelijk monster staat waaruit duivels tevoorschijn komen.
Uit historische bronnen blijkt dat de middeleeuwse theatermakers bijzondere aandacht besteedden en veel werk investeerden in het creëren van het gebied van de hel. De monsterlijke kop was "faicte en maniere d'une grande guele se cloant et ouvrant quant besoign este" ("gemaakt in de vorm van een grote bokaal die zich sluit en opent wanneer dat nodig is"). Geluidseffecten werden uitgebreid gebruikt om het helse lawaai van de duivels in de hel te creëren, gemaakt door potten en pannen tegen elkaar te slaan, op aambeelden te hameren en stenen in vaten of grote metalen schalen te laten rollen (D.02). Ondertussen gingen de kaken van de hel open en dicht, met vuur en pyrotechniek om het effect te vergroten. De verslagen van het toneelstuk dat in de 16e eeuw werd opgevoerd door het Drapers' Guild in Coventry, Engeland, tonen betalingen van 8 pence voor "het houden van de Hellemond" en 4 pence voor "het houden van vuur bij de Hellemond". De Hellemond in het passiespel van 1437 in Metz was een automaat, die de tot de hel veroordeelden zelf inslikte en uitbraakte. Hij had ook glinsterende ogen. De Hellemond van het Corpus Christi toneelstuk in Toledo, Spanje in 1493 schoot vuur uit met behulp van raketten. Er werd ook gebruik gemaakt van geur, waarbij de meest schadelijke stoffen uit de stad werden verzameld om de hel te laten stinken: uitwerpselen die werden gebruikt om leer te looien, urine die werd gebruikt om kleurstoffen te maken, bloed en ingewanden van de slager. Bij het Passiespel van 1510 in Chateaudun, Frankrijk, was de prijs van een zitplaats tegenover de hemel veel hoger dan die tegenover de hel.
De Kerk, de burgerlijke autoriteiten en de handelsgilden creëerden met behulp van spectaculaire en viscerale effecten de Hellemond om angst op te roepen, morele discipline te handhaven en het geloof van het katholieke geloof te versterken.