De natuur op het podium
De zee, de lucht en de storm
Het publiek van de barok genoot van de weergave van de natuur, zoals zeegezichten en stormen, door een combinatie van uitgebreide effecten. De loutherbourg's Eidophusikon ging tot het uitserste: een miniatuurtheater zonder acteurs.
In de barok ontwikkelden theaters uitgebreide faciliteiten om illusionistische toneelbeelden te creëren, die een grote verscheidenheid aan locaties voorstelden, zowel denkbeeldig als echt. Theaters beschikten over een repertoire van standaardscènes en effecten, die in verschillende combinaties konden worden gebruikt, afhankelijk van de behoeften van het toneelstuk, de opera, de dans of het spektakel dat werd opgevoerd. Naast verschillende interieurs en straattaferelen waren tuin-, bos- en zeetaferelen gebruikelijk, evenals voorstellingen van wolken waardoor de hemel kon worden gezien, of waaruit goden en engelen neerdaalden. Machines boven, onder en naast het toneel maakten het toneel tot een zeer dynamische omgeving, zodat decors en belichting konden worden aangepast, en acteurs en decorelementen vanuit de coulissen het toneel konden bestijgen, afdalen of oprollen. Het feitelijke mechanisme van deze effecten werd altijd ofwel verborgen door de prosceniumboog of het geschilderde decor, ofwel verhuld door extra decorelementen.
In het Drottningholm Court Theatre in Zweden (Q34)konden, naast de machines voor gemechaniseerde scènewisselingen (A.04), ook mensen en voorwerpen van bovenaf worden neergelaten en door de vloer omhoog worden gebracht. Twee van de vliegende machines gingen verticaal omhoog en omlaag, terwijl bij de derde machine de beweging diagonaal was, aangezien het platform omhoog of omlaag kon worden gebracht terwijl het ook zijwaarts over het toneel bewoog. Om de touwen die de hefplatforms ondersteunden te verbergen, was het ook mogelijk wolken van het dak te laten zakken. De lijnen van deze wolken waren bevestigd aan trommels van verschillende diameter op een gemeenschappelijke aandrijfas, zodat de wolken in verschillende snelheden daalden. Op die manier daalden de wolken in een gelijktijdige beweging naar benden, waarbij ze zich schijnbaar uitbreidden om de hemel te vullen, en de dalende artiesten omringden.
Onder de toneelvloer bevonden zich hefplatforms waarmee de acteur het toneel van onderaf kon betreden. Om deze lift te kunnen gebruiken, moest eerst een val in de toneelvloer worden geopend. Een gebruikelijk ontwerp was om een deel van de vloer met dezelfde afmetingen als het hefplatform opzij te schuiven, net onder de toneelvloer. Het hefplatform vulde dan de ruimte op die door de schuivende val was ontstaan. Behalve acteurs konden ook decorstukken door de vloer omhoog worden gebracht, om het publiek te verrassen en te verrukken.
Er werden ook methoden ontwikkeld om de indruk van zeegolven te wekken, waarbij schepen voeren en soms zelfs zonken. In Drottningholm stonden achter op het toneel vijf horizontale, schroefvormige cilinders met een diameter van ongeveer 40 cm, met aan het uiteinde een slinger. Wanneer de cilinders werden gedraaid, gaven ze vanuit de zaal de illusie van rollende golven. Tussen de cilinders kon een rail worden geplaatst waarop een scheepsmodel zijwaarts tussen de golven kon worden getrokken. Een andere techniek om de illusie van golvende golven te creëren was het gebruik van een draaiende as die over de hele lengte bedekt was met een strook canvas die beschilderd was als schuimende golven. Loodrecht op de draaiende as bevestigde ribben duwden van onderaf op het doek, waardoor een golvende beweging in het beschilderde doek ontstond. Voor een stormscène werden de zakkende wolken, de rollende golven en het bewegende schip aangevuld met gedimde verlichting (C.04) en een soundscape van wind, regen en donder (D.04) om een dramatisch tableau vivant te creëren.
Tegen het einde van de 18e eeuw ging de smaak van mythologische en allegorische onderwerpen naar de weergave van scènes uit het leven. In de jaren 1780 creëerden de schilder en decorontwerper Jacques-Philippe de Loutherbourg (Q30769) en de Engelse acteur David Garrick (Q30768) in Londen een grootschalig miniatuurtheater, het Eidophusikon (Q30544). Gepresenteerd op een podium van ongeveer 2m breed en 2,5m diep, probeerde het Eidophusikon een perfecte illusie van de natuurlijke realiteit te creëren: stads- en landschappen op verschillende tijdstippen van de dag, en het drama van stormen en vulkanen. Verlichting, muziek, geluid en ensceneringseffecten animeerden de scènes, die zich in de loop van de tijd ontvouwden, waarbij het miniatuurtoneel effecten mogelijk maakte die op ware grootte moeilijk of onmogelijk waren.
Toen de Eidophusikon voor het eerst werd gepresenteerd, bevatte het programma een ochtendscène boven Londen, het middaguur in de haven van Tanger, een scène in Napels en maanlicht boven de Middellandse Zee. De laatste scène was een 'Storm op zee en schipbreuk'. In het Eidophusikon stonden scenografie en toneeleffecten niet langer in dienst van het drama, zij waren het drama; het was een toneel zonder menselijke acteurs, waar licht, geluid, decor en mechaniek op hun eigen voorwaarden optraden. Voor het publiek van de barok stond de recreatie van de natuur op het toneel, haar romantische schoonheid en dramatiek, centraal in het idee van theater.
